تاریخ مردم شناسی در ایران (1) . پس از اسلام تا دوره پهلوی

مردم شناسی معمولا" مبتنی بر مردمنگاری است ؛ و مردمنگاری چیزی نیست مگر توصیف که پایه و مایه ادبیاتی چون شعر و بخصوص نثر را نیز تشکیل می دهد ؛ با این تفاوت که توصیف در ادبیات تقریبا همیشه ، یا غالبا" ،  احساسی ، ذهنی و تخیٌلی است حال آنکه مردمنگاری ، عینی و وصف واقعیات ، و آنهم به صورتی روشمند و بسیار دقیق یا لا اقل دقیق است .

برخی حتی اصل مردم شناسی را توصیف دقیق و همه جانبه ی زندگی از لحاظی متفاوت یک مردم از سایر مردمان نقل کرده اند .

بنابر این تمام آثار باصطلاح ادبی طول تاریخ ایران پس از اسلام ، اعم از شعر یا نثر اگر چه به روش مردم شناسی حاصل نشده اند می توانند کم و بیش منابعی از مردم شناسی ایران بزرگ باشند . کتابها و مقالات تاریخی ، جغرافیای انسانی ، سفر نامه ، خاطرات ، و ... از نوشته های صرفا" ادبی هم بیشتر به مردم شناسی نزدیک اند و میتوانند مدد کار پژوهشگران مردم شناسی باشند .

منابع انسان شناسی و مردم شناسی ایران بزرگ در دوران اسلامی تا دوره پهلوی ؛

از جمله در برخی از آثار :

مثنوی - شاهنامه سرائی های ابوشکور بلخی ، دقیقی توسی ، حکیم ابو القاسم فردوسی که معمولا" داستانهائی از ادبیات شفاهی زمان یا حتی مکتوب را به شعر در آورده اند .

محمدبن جریر طبری که کتاب تاریخ وی نیز میتواند بیشتر از افسانه های عامیانه نشآت گرفته باشد .

ابو منصور موفق هروی . کتاب الابنیه عن حقایق الادویه ( داروشناسی )

ابن فقیه همدانی . اخبار البلدان ( جغرافیا )

ابو یوسف بیشاوری . حدود العالم والمشرق الی المغرب ( نخستین کتاب جغرافیا به فارسی )

قابوس وشمگیر . برخی آثار

ابو علی مسکویه با کتابهای آداب العرب والفرس ( اخلاق ) ، و تجارب الامم ( تاریخ )

ابن سینا . برخی آثار

ابوریحان بیرونی . قانون مسعودی ( دانشنامه ) ، الآثار الباقیه ( تاریخ و جغرافیا ) ، التفهیم لاوایل صناعت التنجیم ( نجوم ) ، الصیدنه فی الطب ( داروهای گیاهی ) ، و بخصوص : تحقیق مال الهند ( آداب و عادات و رسوم هندوان ) .

ابو منصور ثعالبی .الامثال ، یتیمت الدهر ، و...

عبدالحمن صوفی . الصور السمائیه

علی بن عباس مجوسی . کامل الصناعه

عمر خیام نیشابوری . نوروز نامه و...

ناصر خسرو قبادیانی . زاد المسافرین

نظامی عروضی

سعدی شیرازی ، گلستان ، و...

خواجه نصیر الدین طوسی

ابوالفتح شهرستانی . الملل والنحل

ابوالفضل میدانی . السامی فی الاسامی

مولوی رومی

زکریای قزوینی . عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات . آثار البلاد و اخبار البلاد

محمد عوفی . جوامع الحکایات و لوامع الروایات

شیخ محمود شبستری

امیر خسرو دهلوی

عبید زاکانی

بسحق اطعمه

حافظ شیرازی

عبدالرحمن جامی

خواجه رشید الدین فضل الله . جامع التواریخ ، الاحیاء والآثار در کشاورزی و آبیاری . لطایف الحقایق و...

حمد الله مستوفی . نزهت القلوب در جغرافیا ، و...

ابو نصر فراهی . نصاب الصبیان ، و...

بابا افضل کاشانی

محمد مفید بافقی . تاریخ جامع مفیدی

کمال الدین وحشی بافقی یزدی . خلد برین ، و...

نظام الدین محمود قاری یزدی . دیوان البسه

محتشم کاشانی مرثیه ها

صائب تبریزی

شیخ بهائی . کشکول . نان و حلوا . شیر و شکر . مفتاح الفلاح . التحضیر

محمد تقی مجلسی . حلیه المتقین ؟

محمد باقر مجلسی . حق الیقین . زاد المعاد . حلیه المتقین ( با توجٌه به عدم اختلاط عقاید مذهبی با عقاید عامٌه ؛ و ادغام آنها )

ملٌا محسن فیض کاشانی

ابن بزاز . تاریخ صفوت الصفا . کشف القلوب .

آقا جمال خوانساری . عقاید النساء یا کلثوم ننه

شریعتمدار تبریزی . مرآت البلهاء

( بدیهی است که در خصوص منابع این دوره استفاده از اساتید فن در تشخیص آنچه که از احادیث صحیح الروایه آمده است با آنچه که مؤلف خود از اعتقادات مردمی برگرفته است یا درهر حال مورد قبول عموم واقع شده مرسوم گردیده است ؛ ضرورتی اجتناب ناپذیر دارد )

ابو الحسن گلستانه . مجمل التواریخ

میرزا مهدیخان ؛ و محمد کاظم ؛ و... کتابهای تاریخ عصر افشاریان

جامع جعفری

سفرنامه های مصادف با عصر افشاریان

کتابهای تاریخ عصر زندیان

سفرنامه های مصادف با عصر زندیان

نامه ها ، و اسناد رسمی چون قباله های ازدواج

سید ابو القاسم قائم مقام فراهانی ( 1158 – 1214 ه . ق ) در کتاب منشآت و...

عبدالوهاب نشاط اصفهانی ( 1175 – 1239 ه – ق ) نویسنده کتاب گنجینه

عبدالوهاب طراز ( 1224 – 1261 ه . ق ) کتابچه موقوفات یزد

رضا قلیخان هدایت ( 1179 – 1250 ه – خ ) بخصوص در نژاد نامه و سفارتنامه خوارزم ، فرهنگ انجمن آرای ناصری

میرزا آقا خان کرمانی ( 1232 ه . ق – 1275 ه . ق )

محمد تقی سپهر کاشانی ( 1216 ه – ق – 1297 ه – ق برابر با 1259 ه – خ ) نویسنده ناسخ التواریخ

حسن طبیب فسائی ( 1237 – 1316 0 . ق ) . فارسنامه

زین العابدین مراغه ای ( 1255 – 1328 ه . ق ) . سیاحتنامه ابراهیم بیک

محمد حسن خان مقدم مراغه ای ( 1222 – 1275 ه . خ ) . روزنامه خاطرات ، مرآت البلدان ، جغرافیای طالقان ، منتظم ناصری ، و چند کتاب دیگر ...

علیقلی میرزا . نامه دانشوران ؟ . ( 1198 – 1259 ه . ق )

میرزا ملکم خان ( 1212 ه . خ – 1287 ه . خ )

سید جمال الدین اسد آبادی ( 1217 – 1275 ه . خ ) . مقالات

میرزا رضا کرمانی ( 1226 – 1275 ه . خ )

عبدالرحیم طالبوف ( 1213 – 1289 ه . خ ) مسائل الحیات ؟ و...

محمد صادق ( ادیب الممالک ) فراهانی ( 1239 – 1296 ه – خ ) نویسنده و شاعر

میرزاده عشقی ( 1273 – 1303 ه . خ )

ایرج میرزا ( 1253 – 1304 ه – خ )

ادوارد براون. تاریخ ؛ و...

ابو القاسم عارف قزوینی ( 1259 – 1312 ه – خ )

سید اشرف الدین حسینی گیلانی ( 287 ق – 1313 خ ) مدیر نشریه نسیم شمال

میرزا محمود غنی زاده سلماسی ( 1296 ه . ق – 1313 ه . خ ) ایرانیان مستعرب . تاریخ آذربایجان حاج میرزا یحیی دولت آبادی ( 1241 – 1318 ه . خ ) . آئین در ایران . ارمغان یحیی ، حیات یحیی ، شجره طیٌبه . و...

سید محمد رضوی ( متوفی 1317 ) خاطرات نوٌاب وکیل

احمد طاهری . تاریخ یزد (1317 )

عبد الحسین فرمانفرمائیان ( 1231 – 1318 ه . خ )

میرزا محمد علی محلاتی ( حاج سیٌاح ) ( 1252 ق – 1315 ه . خ )

میرزا محمد فرخی یزدی ( 1268 – 1318 ه . خ ) مدیر نشریه طوفان